Τι είναι ο ψυχολογικός χειρισμός;
Ο ψυχολογικός χειρισμός είναι η προσπάθεια επιρροής ενός άλλου ανθρώπου, με στόχο τον έλεγχο της συμπεριφοράς ή της αντίληψής του. Αυτό πραγματοποιείται με δόλιους, παραπλανητικούς τρόπους και έχει ως αποτέλεσμα τα «θύματα» να μην αναγνωρίζουν το χειρισμό. Οι χειριστικές συμπεριφορές δε σέβονται τα όρια του ατόμου, προωθώντας αποκλειστικά τα συμφέροντα του «χειριστή», ενώ συχνά κάνουν επίκληση στο συναίσθημα σαν μέσο πίεσης.
Το άτομο που χρησιμοποιεί τον ψυχολογικό χειρισμό:
- είτε θέλει να κάνετε κάτι
- είτε θέλει να σταματήσετε να κάνετε κάτι
Διαφέρει από την υγιή επιρροή. Η επιρροή βασίζεται στην ειλικρινή και ευθεία επικοινωνία, δίχως να περιλαμβάνει στρατηγικές εκφοβισμού και εξαναγκασμού. Ο στόχος της επιρροής είναι σαφής και γνωστός στους συμμετέχοντες, σε αντίθεση με αυτόν του ψυχολογικού χειρισμού.
Οι χειριστικές συμπεριφορές μπορεί να προέρχονται από συντρόφους, γονείς, φίλους, συναδέλφους, προϊσταμένους, καθηγητές. Δυνητικά εμφανίζονται σε κάθε είδος ανθρώπινης επαφής: προσωπικές, οικογενειακές, φιλικές, επαγγελματικές, ακαδημαϊκές σχέσεις.
Ποια είναι τα σημάδια ψυχολογικού χειρισμού;
Όπως προαναφέρθηκε, η αντίληψη του ψυχολογικού χειρισμού συχνά δεν είναι σαφής. Μερικές ενδείξεις που θα μπορούσαν να σας υποψιάσουν ότι βρίσκεστε σε μία χειριστική σχέση είναι:
- Η χαρά του να ζείτε την αγάπη, έχει μετατραπεί σε φόβο ότι θα τη χάσετε
- Η διάθεσή σας εξαρτάται εξολοκλήρου από την κατάσταση της σχέσης σας, ενώ βιώνετε έντονες διακυμάνσεις στη διάθεσή σας
- Δεν είστε χαρούμενοι στη σχέση και ζείτε στην αβεβαιότητα γι’ αυτήν το μεγαλύτερο διάστημα
- Θεωρείτε ότι είστε υπεύθυνοι, ότι καταστρέφετε το ωραιότερο πράγμα που σας έχει συμβεί δίχως να γνωρίζετε πώς γίνεται αυτό
- Η σχέση σάς φαίνεται περίπλοκη, δίχως να γνωρίζετε το γιατί
- Διαρκώς ασχολείστε με τη σχέση σας, αναλύοντας κάθε λεπτομέρεια
- Δε νιώθετε σιγουριά με το σύντροφό σας, αφού σας αφήνει μόνιμα σε κατάσταση αβεβαιότητας και άγχους
- Συχνά ρωτάτε το σύντροφό σας εάν κάτι έχει συμβεί. Αισθάνεστε σαν να πηγαίνει κάτι λάθος, δίχως να γνωρίζετε τι είναι
- Απολογείστε συχνά επειδή θεωρείτε ότι δε γίνεστε αντιληπτοί και προσπαθείτε να δικαιολογηθείτε
- Φαίνεται να έχετε προβλήματα εμπιστοσύνης, ζήλιας, ανασφάλειας, θυμού ή υπεραντίδρασης. Αυτές οι αντιδράσεις σάς επισημαίνονται από το σύντροφό σας σε κάθε ευκαιρία
- Ψάχνετε στο ίντερνετ, αναζητάτε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πληροφορίες για το σύντροφό σας
- Αισθάνεστε να μη γνωρίζετε πώς να κάνετε χαρούμενο το σύντροφό σας. Προσπαθείτε σκληρά αλλά τίποτα δε λειτουργεί. Παλιά τα καταφέρνατε, αλλά δεν ξέρετε τι έχει αλλάξει πλέον
- Δεν μπορείτε να μιλήσετε για πράγματα που σας απασχολούν, αφού είναι απαγορευμένο να εκφράζετε αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα
- Δεν αισθάνεστε τόσο καλά με τον εαυτό σας, όσο πριν τη σχέση
- Θεωρείτε ότι δεν μπορείτε να καλύψετε τις προσδοκίες του συντρόφου σας
- Συχνά αισθάνεστε ένοχος και απολογείστε στην προσπάθεια να διορθώσετε τα λάθη που πιστεύετε ότι προκαλέσατε. Κατηγορείτε τον εαυτό σας για το γεγονός ότι ο σύντροφος απομακρύνεται από εσάς. Δεν ξέρετε γιατί σαμποτάρετε τη σχέση σας
- Προσέχετε τις λέξεις, τις πράξεις και τα συναισθήματά σας όταν είναι μπροστά ο σύντροφος, για να μην προκαλέσετε τη συναισθηματική του απομάκρυνση
- Μερικές φορές πραγματοποιείτε μία συναισθηματική έκρηξη, που τροφοδοτείται από θυμό, ματαίωση και εχθρότητα
- Κάνετε πράγματα που είναι αντίθετα με τις αξίες και τα όριά σας, προκειμένου να κάνετε χαρούμενο το σύντροφο και να διατηρήσετε ζωντανή τη σχέση
Παράδειγμα χειριστικών συμπεριφορών
Ας υποθέσουμε ότι η Χριστίνα σχεδιάζει βραδινή έξοδο με μία φίλη της, αλλά ο Στάθης θέλει να μείνουν σπίτι. Αφού έχει προσπαθήσει να την πείσει, δίχως επιτυχία, μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποια από τις παρακάτω τακτικές:
- Να γοητεύσει τη Χριστίνα, ώστε να θέλει να τον ικανοποιήσει μένοντας σπίτι (σαγήνη)
- Να υπερβάλλει για τα πλεονεκτήματα του να μείνει η Χριστίνα στο σπίτι, υποβιβάζοντας αυτά του να βγει με τη φίλη της. Παράλληλα, να μειώσει τις αρνητικές συνέπειες του να μείνει στο σπίτι και τις θετικές επιδράσεις που θα είχε εάν έβγαινε με τη φίλη της (επιχειρηματολογία)
- Να της δημιουργήσει τύψεις (παγίδα ενοχών)
- Να θέσει τη Χριστίνα σε τέτοια συναισθηματική κατάσταση ώστε να θεωρεί ότι το να μείνει σπίτι είναι περισσότερο αρμόζων από όσο πραγματικά είναι
- Να επισημάνει ότι το να βγει με τη φίλη της είναι κάτι που δε θα ενέκριναν οι φίλοι της (πίεση «συνομηλίκων»)
- Να κάνει τη Χριστίνα να αισθάνεται άσχημα με τον εαυτό της, περιγράφοντας ότι το να βγει με τη φίλη της θα επικυρώσει αυτό το συναίσθημα. Αντιθέτως εάν μείνει σπίτι θα αισθανθεί καλύτερα
- Να κάνει μία μικρή χάρη στη Χριστίνα, ώστε να αισθανθεί υποχρεωμένη να μείνει σπίτι (σαγήνη)
- Να κάνει τη Χριστίνα να αμφισβητήσει την κρίση της, ώστε να βασιστεί στη δική του και να μείνει σπίτι (gaslighting)
- Να αναφέρει ότι εάν η Χριστίνα βγει, εκείνος θα θυμώσει, θα δυσαρεστηθεί, θα απομακρυνθεί από εκείνη (συναισθηματικός εκβιασμός)
- Να στρέψει την προσοχή της Χριστίνας σε κάτι που μπορεί να την εμποδίσει να βγει με τη φίλη της, πχ φόβος για κάτι
- Να την αγνοεί ή να μην της απαντά μέχρι να αλλάξει την απόφασή της (τιμωρία της σιωπής)
- Να της «κρατά μούτρα» ή να «στραβώσει» δείχνοντάς το με μορφασμούς (παλινδρόμηση)
- Να ενεργήσει με ταπεινότητα ή να αφήσει τον εαυτό του να «υποτιμηθεί» ώστε η Χριστίνα να μείνει σπίτι (υποβάθμιση)
Σημάδια ευαλωτότητας στις χειριστικές συμπεριφορές
Ορισμένοι άνθρωποι έχουν ένα ψυχολογικό υπόβαθρο που τους κάνει ευάλωτους σε χειριστικές συμπεριφορές:
- Ανάγκη να ικανοποιείτε τους άλλους: η συναισθηματική σας κατάσταση εξαρτάται από τι θέλουν και τι περιμένουν οι άλλοι από εσάς. Η αυτοεκτίμησή σας εξαρτάται από το πόσα κάνετε για τους άλλους και πόσο επιτυχημένοι είστε στο να τους ευχαριστείτε
- Εθισμός στην αποδοχή: κάνετε ό,τι είναι δυνατόν για να αποφύγετε την κριτική, την απόρριψη και την εγκατάλειψη. Το να αποζητάτε να αρέσετε στους άλλους ανθρώπους είναι φυσιολογική ανθρώπινη ανάγκη. Το να γίνει απαραίτητο, ίσως οδηγήσει σε δυσλειτουργικές σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές
- Φόβος των αρνητικών συναισθημάτων όπως θυμό, επιθετικότητα, εχθρότητα, συγκρούσεις, αντιπαραθέσεις. Αυτό ίσως έχει ως αποτέλεσμα να προσπαθείτε να αποφύγετε τέτοιες καταστάσεις με κάθε κόστος. Με αυτό τον τρόπο διευκολύνεται το έργο του «χειριστή», αφού με τακτικές όπως ο εκφοβισμός μπορεί να ελέγξει τη συμπεριφορά σας
- Απουσία διεκδικητικότητας και ικανότητας άρνησης: εάν προϋπάρχουν οι πρώτες δύο ανάγκες (ικανοποίησης και αποδοχής) είναι πολύ πιθανό να δυσκολεύεστε να πείτε «Όχι». Το εμπόδιο να θέτετε και να τηρείτε τα όρια, σας κάνει εύκολο στόχο
- Θολή εικόνα του Εαυτού: δεν έχετε σαφή εικόνα της ταυτότητας και των αξιών σας. Ορισμένοι άνθρωποι με θολή εικόνα του Εαυτού αναφέρονται σε αυτό λέγοντας ότι είναι «αόρατοι» για τους άλλους. Συχνά θεωρείτε ότι δεν ξέρετε ποιοι είστε, τι πραγματικά αντιπροσωπεύετε εκτός από το ότι κάνετε πράγματα για άλλους. Ουσιαστικά ζητάτε από άλλους να καθορίσουν την ταυτότητά σας σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους
- Χαμηλή αυτοεξάρτηση: δεν εμπιστεύεστε την κρίση και τις αντιδράσεις σας. Βασιζόσαστε στην κρίση και στη λήψη αποφάσεων από άλλους. Συνδέεται αρκετά με τη θολή εικόνα του Εαυτού και με τη χαμηλή αυτοεκτίμηση
- Εξωτερικό κέντρο ελέγχου: αποδίδετε την αιτία των πραγμάτων σε εξωτερικούς παράγοντες. Δηλαδή, ό,τι σας συμβαίνει βρίσκεται υπό τον έλεγχο των άλλων ή παραγόντων που δε σχετίζονται με εσάς. Εάν πιστεύετε ότι οι άλλοι έχουν μεγαλύτερη επιρροή στη ζωή σας από ότι εσείς, τότε θα είστε περισσότερο ευάλωτοι και επιρρεπείς σε χειριστικές συμπεριφορές
Ποιοι άνθρωποι είναι χειριστικοί;
Δεν υπάρχουν περιορισμοί στο ποιοι άνθρωποι υιοθετούν χειριστικές συμπεριφορές. Άνδρες, γυναίκες κάθε ηλικίας, κάθε σεξουαλικού προσανατολισμού μπορούν να είναι χειριστικοί, αλλά και να γίνουν αντικείμενα ψυχολογικών χειρισμών.
Κάποιοι άνθρωποι μπορεί να είναι ασυνείδητα χειριστικοί. Ενεργούν έτσι από φόβο, ανασφάλεια ή άλλα συναισθηματικά κίνητρα, δίχως να αντιλαμβάνονται πλήρως το αντίκτυπο των πράξεών τους. Στον αντίποδα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι χειριστικές συμπεριφορές πραγματοποιούνται συνειδητά με σκοπό την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Σε διαταραχές όπως Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας, Αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, Οριακή διαταραχή προσωπικότητας οι χειριστικές συμπεριφορές είναι συνειδητές και αποτελούν το συνηθέστερο τρόπο συσχέτισης με τους άλλους ανθρώπους.
Διαχείριση του ψυχολογικού χειρισμού
Όταν συμμετέχετε σε μία χειριστική σχέση, άθελά σας συνεργαζόσαστε με το άτομο που προσπαθεί να σας ελέγξει. Κάθε φορά που συμμορφωνόσαστε και ικανοποιείτε τις επιθυμίες και τους σκοπούς του «χειριστή», ενισχύετε αυτό τον τοξικό κύκλο που υποσκάπτει την αυτοεκτίμησή σας. Θυμηθείτε:
- Δεν μπορείτε να χειριστείτε έναν ικανό «χειριστή»
- Δώστε προσοχή σε ό,τι κάνει και όχι σε ό,τι λέει
- Μην ψάξετε το λόγο που συμπεριφέρεται έτσι περιμένοντας μία βάσιμη, ειλικρινή απάντηση
- Δε θα αλλάξετε ένα χειριστικό άτομο, επισημαίνοντας τα μειονεκτήματά του
- Μην μπείτε στον κόπο να πείτε ότι δεν είναι δίκαιος, ευγενικός ή δε σας αγαπά. Δε θα έχει κανένα αποτέλεσμα
- Δεν μπορείτε να επικαλεστείτε την ενσυναίσθηση ενός ατόμου με χειριστικές συμπεριφορές, εκδηλώνοντας τα συναισθήματά σας: δηλαδή εάν του πείτε πώς νιώθετε εξαιτίας των συμπεριφορών του δε θα πετύχετε τίποτα
- Αποφύγετε να σπαταλάτε ενέργεια εκδηλώνοντας τα συναισθήματά σας. Αυτό θα του δώσει μεγαλύτερη δύναμη
- Αφιερώστε χρόνο να αντιληφθείτε τι συμβαίνει και αλλάξτε τη δική σας συμπεριφορά. Ο μόνος τρόπος να πετύχετε κάποια αλλαγή, είναι να σταματήσει να πετυχαίνει τους στόχους του. Να αντιληφθεί δηλαδή ότι οι τακτικές του δεν φέρνουν το αποτέλεσμα που επιθυμεί
Πώς γίνεται η διαχείριση των χειριστικών συμπεριφορών;
Μα αλλάζοντας τον εαυτό σας! Μια καλή αρχή θα ήταν να είστε περισσότερο διεκδικητικοί. Να θέτετε όρια. Εάν βρίσκεστε σε απομόνωση σπάστε τον κύκλο. Μιλήστε με δικούς σας ανθρώπους για ό,τι συμβαίνει. Ένα ακόμη χρήσιμο βήμα θα ήταν να αποκτήσετε πίστη σε εσάς, ώστε να μην ενδίδετε στους χειρισμούς. Η δουλειά με τον εαυτό, με τις σκέψεις και τις πεποιθήσεις που σας καθιστούν ευάλωτο στις χειριστικές συμπεριφορές, είναι μία διαδικασία που θα σας θωρακίσει απέναντι σε τέτοιες καταστάσεις. Σε αυτή την κατεύθυνση η Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία μπορεί να προσφέρει πολύτιμες λύσεις.
Το να είστε θύματα χειριστικών συμπεριφορών είναι πολύ στρεσογόνος εμπειρία. Είναι δυσάρεστη, ταπεινωτική και επιβλαβής για την υγεία. Μπορεί να οδηγήσει σε ενοχές, άγχος, κατάθλιψη, σε δυσκολία να εμπιστευτείτε άλλους ανθρώπους. Συχνά δημιουργεί την αίσθηση αβοηθησίας, που με τη σειρά της οδηγεί στην παραίτηση. Αυτό είναι που ο «χειριστής» θέλει να πιστέψετε…
Οι χειριστικές συμπεριφορές χρησιμοποιούνται γιατί φέρνουν αποτέλεσμα. Όσο επιτρέπετε στο «χειριστή» να σας ελέγχει, τόσο θα συνεχίζει να το κάνει. Εάν όμως αλλάζοντας τη συμπεριφορά σας καταστήσετε τις τακτικές του αναποτελεσματικές, θα αναγκαστεί να τις αλλάξει ή να βρει έναν πιο εύκολο στόχο. Το κλειδί για να πραγματοποιηθούν ή να ματαιωθούν τα σχέδια του «χειριστή» βρίσκεται στα χέρια σας!
πηγές: Noggle R”The Ethics of Manipulation”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 Edition), Birch Α (2014) 30 covert emotional manipulation tactics. How manipulators take control in personal relationships, Braiker HB (2004) Who’s pulling your strings. Ηow to break the cycle of manipulation and regain control of your life
