Εκμαθημένη αβοηθησία. Τι είναι;

Μαθαίνοντας να είμαστε ανήμποροι

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία, η εκμαθημένη αβοηθησία (ή αβοηθητότητα) συμβαίνει όταν το άτομο έρχεται επανειλημμένα αντιμέτωπο με μη ελέγξιμες στρεσογόνες καταστάσεις. Αυτό έχει ως συνέπεια να μην προσπαθεί να ασκήσει έλεγχο ακόμη και όταν αυτό είναι εφικτό. Τα άτομα δηλαδή μαθαίνουν να θεωρούν τους εαυτούς τους αβοήθητους δίχως να προσπαθούν καν να αλλάξουν την κατάσταση, ακόμη και όταν η αλλαγή είναι πραγματοποιήσιμη. Ουσιαστικά χάνουν τα κίνητρά τους και παραιτούνται πριν ξεκινήσουν να πράττουν. Συχνά όποιος βιώνει αυτό το επίκτητο αίσθημα αβοήθητου δυσκολεύεται να πάρει αποφάσεις.

Η θεωρία διατυπώθηκε από τους Seligman και Maier το 1967. Βασίστηκε σε ένα πείραμα κατά την 1η φάση του οποίου, δύο ομάδες σκύλων είχαν υποστεί μια σειρά ηλεκτρικών σοκ. Οι σκύλοι που δεν μπορούσαν να σταματήσουν τα σοκ παρουσίασαν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους (Α ομάδα). Εκείνοι που μπορούσαν να πατήσουν ένα μοχλό για να τα σταματήσουν δεν παρουσίασαν ανάλογα φαινόμενα (Β ομάδα).

Στη δεύτερη φάση του πειράματος οι σκύλοι έλαβαν ξανά ηλεκτρικά σοκ. Φάνηκε ότι οι σκύλοι που στην 1η φάση δεν μπορούσαν να ελέγξουν τα σοκ (Α ομάδα) δεν προσπαθούσαν καν να τα αποφύγουν, παρότι αυτή τη φορά μπορούσαν να το κάνουν κάποιες φορές. Είχαν μάθει να είναι ανήμποροι μη έχοντας τον έλεγχο της κατάστασης και είχαν παραιτηθεί.

Ο Seligman περιέγραψε 3 βασικά χαρακτηριστικά της εκμαθημένης αβοηθησίας:

• παθητική στάση στο τραύμα
• αύξηση επιπέδων στρες
• τα άτομα δυσκολεύονται να μάθουν ότι μπορούν να ελέγξουν το τραύμα ανάλογα με το πώς θα απαντήσουν σε αυτό

Εκμαθημένη αβοηθησία στους ενήλικες

Στους ενήλικες η εκμαθημένη αβοηθησία παρουσιάζεται σαν κάποιος να μη χρησιμοποιεί ή να αρνείται να μάθει προσαρμοστικές απαντήσεις σε πιεστικές καταστάσεις. Σε αντίξοες καταστάσεις αποδέχεται ότι άσχημα πράγματα θα συμβούν και ότι έχει μικρό έλεγχο σε αυτά. Εν κατακλείδι, δυσκολεύεται να επιλύσει τα προβλήματα ακόμη και όταν μπορεί να βρεθεί λύση.

Άτομα που έχουν μάθει το αίσθημα αβοήθητου:

• Συνεχίζουν να καπνίζουν, παρ’ όλες τις προσπάθειες να διακόψουν, γιατί πιστεύουν ότι πάντα θα είναι καπνιστές
• Το γεγονός ότι δεν έχουν χάσει βάρος μετά από διάφορες προσπάθειες, τους οδηγεί να πιστέψουν ότι δε θα γίνει ποτέ και στο τέλος παραιτούνται από την προσπάθεια
• Βρίσκουν εξαιρετικά δύσκολο να φύγουν από μία κατάσταση που υπόκεινται κακοποίηση. Γυναίκες που βιώνουν κάτι τέτοιο συνήθως έχουν κάνει αρκετές προσπάθειες μέχρι να τα καταφέρουν. Κάποια στιγμή μπορεί να πιστέψουν ότι δε θα καταφέρουν ποτέ να δραπετεύσουν, ακόμη και όταν υπάρχει βοήθεια και υποστήριξη

Εκμαθημένη αβοηθησία στα παιδιά

Συχνά η εκμαθημένη αβοηθησία ξεκινά από την παιδική ηλικία. Όταν οι φροντιστές δεν ανταποκρίνονται στην ανάγκη του παιδιού για βοήθεια, το παιδί ίσως μάθει ότι δεν μπορεί να αλλάξει την κατάστασή του. Εάν αυτό συμβαίνει διαρκώς, τότε η αίσθηση της αβοηθησίας ενδεχομένως να υπάρχει και στην ενήλικη ζωή.

Παιδιά με εκμαθημένη αβοηθησία έχουν:

• χαμηλή αυτοεκτίμηση
• χαμηλή κινητοποίηση
• λιγότερη επιμονή
• χαμηλές προσδοκίες για επιτυχία
• δε ζητούν βοήθεια
• αποδίδουν τη μη επιτυχία στο ότι δεν έχουν ικανότητες
• αποδίδουν την επιτυχία σε παράγοντες που δε σχετίζονται με αυτά: πχ. τύχη

Μία σημαντική δεξιότητα στα παιδιά που μπορεί να σταθεί ως ανάχωμα στην αίσθηση ανημπόριας είναι η ανθεκτικότητα.

Μπορεί να αλλάξει η εκμαθημένη αβοηθησία;

Οι επιπτώσεις της εκμαθημένης αβοηθησίας μπορεί να εκτείνονται σε μεγάλο εύρος της ζωής ενός ανθρώπου, παρεμβαίνοντας στην ψυχική του υγεία, στις σχέσεις του καθώς επίσης και σε άλλους τομείς της ζωής του. Ειδικότερα, η εκμαθημένη αβοηθησία έχει συνδεθεί με διαταραχές όπως η κατάθλιψη ή η διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Η πιο συνηθισμένη παρέμβαση είναι η Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία. Με τη βοήθειά της το άτομο μαθαίνει να αξιολογεί περισσότερο ρεαλιστικά τις καταστάσεις που βιώνει και κατά συνέπεια να πράττει διαφορετικά. Στην ψυχοθεραπεία το άτομο:

• λαμβάνει υποστήριξη και ενθάρρυνση
• ανακαλύπτει τις πηγές της εκμαθημένης αβοηθησίας
• αναπτύσσει τρόπους μείωσης των συναισθημάτων ανημπόριας
• εντοπίζει αρνητικές σκέψεις που συμβάλλουν στην κατάσταση αυτή
• εντοπίζει συμπεριφορές που ενισχύουν την εκμαθημένη αβοηθησία
• αντικαθιστά δυσλειτουργικές σκέψεις και συμπεριφορές
• αυξάνει την αυτοεκτίμησή του
• μαθαίνει να διαχειρίζεται το συναίσθημά του
• αντιμετωπίζει τα βιώματα κακοποίησης, παραμέλησης ή τραύματος

πηγή: προσαρμογή από το Leonard J What is learned helplessness? διαθέσιμο στο: www.medicalnewstoday.com/articles/325355.php