Τελειοθηρία. Κυνηγώντας το ανέφικτο

Τελειομανία = Τελειότητα;

Η τελειομανία (πιο εύστοχα τελειοθηρία: τέλειος + θήρα=κυνήγι) συχνά ταυτίζεται με την προσπάθεια κάποιου είτε να είναι τέλειος, είτε να κάνει κάτι τέλεια. Ωστόσο, λέγοντας ότι κάποιος είναι τελειοθηρικός (ή τελειομανής) δεν εννοούμε απαραίτητα ότι αναζητά την τελειότητα. Υπάρχουν διάφοροι ορισμοί, αλλά θα καταλήγαμε ότι ο όρος τελειοθηρία αναφέρεται σε ένα άτομο που έχει τα εξής στοιχεία:

• Προσπαθεί συνεχώς να φτάσει ιδιαίτερα υψηλά πρότυπα (standards), που έχει θέσει για τον εαυτό του και για τους άλλους. Αυτά τα πρότυπα καθορίζονται με βάση τα προσωπικά κριτήρια του καθενός
• Καθορίζει την αυτο-αξία του με βάση το αν πετυχαίνει ή προσπαθεί να πετύχει αυτά τα υψηλά πρότυπα
• Βιώνει αρνητικές συνέπειες από τη θέσπιση τόσο απαιτητικών προτύπων, αλλά συνεχίζει να τα κυνηγά παρόλο το κόστος που έχει αυτό για τη ζωή του

Υγιής και δυσλειτουργική τελειοθηρία

Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να αναφέρουμε ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ υγιούς-βοηθητικής αναζήτησης της αριστείας και της δυσλειτουργικής τάσης για τελειότητα: η αναζήτηση της εξέλιξης και η θέσπιση στόχων βοηθούν τον καθένα μας να πετύχει πράγματα στη ζωή του. Όταν όμως οι στόχοι δεν είναι επιτεύξιμοι ή έχουν ένα μεγάλο προσωπικό κόστος προκειμένου να επιτευχθούν, τότε μπορεί να οδηγήσουν σε προβλήματα στην καθημερινότητα και αρνητικά συναισθήματα για τον εαυτό. Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για τελειοθηρία.

Ας δούμε το παράδειγμα του Μανώλη, ενός αρχιτέκτονα μηχανικού που άνοιξε πρόσφατα δικό του γραφείο. Εργάζεται σκληρά και οι πελάτες του είναι πολύ ικανοποιημένοι από τις υπηρεσίες του. Όταν αναλαμβάνει μία μελέτη προσπαθεί να την κάνει όσο καλύτερα γίνεται. Ελέγχει συχνά τι έχει κάνει, ώστε να είναι σίγουρος ότι είναι όλα σωστά και δε θα προκύψουν προβλήματα στον πελάτη του. Ο αδελφός του, με τον οποίο συνεργάζονται, έχει αμφισβητήσει συχνά τη σχολαστικότητα του Μανώλη προτείνοντας να εργάζονται με γρηγορότερους ρυθμούς, αφού ο όγκος δουλειάς συσσωρεύεται και τα άλλα γραφεία μελετών παράγουν περισσότερη δουλειά σε αντίστοιχους χρόνους. Ο Μανώλης ωστόσο βασιζόμενος στην άποψη ότι η «καλή δουλειά θέλει χρόνο», δε συμφωνεί με τον αδελφό του και προκειμένου να κάνει τα σχέδια όπως εκείνος νομίζει καλύτερα, απορρίπτει πελάτες γιατί δεν προλαβαίνει να εξυπηρετήσει περισσότερους. Ένα από τα χαρακτηριστικά του Μανώλη είναι ότι αναλαμβάνει προσωπικά όλες τις δουλειές γιατί οι συνεργάτες του «δε θα τις κάνουν εξίσου καλά όσο εκείνος». Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να πιέζεται αρκετά και όλο αυτό να έχει επιπτώσεις σε διάφορους τομείς της ζωής τους: δεν έχει χρόνο να αφιερώσει στα παιδιά του, βλέπει όλο και λιγότερο τους φίλους του, έχει παρατήσει τα χόμπι του, δυσκολεύεται να κοιμηθεί, ενώ τελευταία έχει αρχίσει να κάνει κατάχρηση αλκοόλ και να παρουσιάζει προβλήματα με τη διάθεσή του. Αυτά όλα έχουν ως αποτέλεσμα να μην μπορεί να ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις της επιχείρησής του, με συνέπεια να πιέζει όλο και περισσότερο τον εαυτό του για να καταφέρει τους υψηλούς στόχους που θέτει κάθε φορά. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου δυσλειτουργικά υψηλοί στόχοι δημιουργούν πίεση, η πίεση δημιουργεί πρόβλημα στην απόδοση και αυτό με τη σειρά του νέα πίεση…

Άτομα με δυσλειτουργική αναζήτηση υψηλών προτύπων, σαν το Μανώλη, αναφέρουν σκέψεις και πεποιθήσεις όπως:
– Δεν έχω ελεύθερο χρόνο
– Κανένα επίτευγμα δεν είναι αρκετό
– Κατηγορώ τον εαυτό μου εάν τα πράγματα δε γίνονται σωστά
– Δεν μπορώ να ανεχθώ εάν οι άλλοι δεν κάνουν τα πράγματα με το δικό μου τρόπο
– Δεν εμπιστεύομαι τους άλλους ότι θα κάνουν εξίσου καλά τη δουλειά όπως εγώ, οπότε τελικά την αναλαμβάνω
– Χρειάζεται να ελέγξω πολλές φορές τη δουλειά μου, προκειμένου να είναι αποδεκτή από εμένα
– Χρειάζεται να κάνω συνεχώς όλο και περισσότερα προκειμένου να είμαι αποδεκτός από τους άλλους
– Φοβάμαι τόσο πολύ να αποτύχω, που τελικά δεν ξεκινώ ποτέ μία εργασία

Πού οφείλεται η τελειοθηρία;

• Έχει βρεθεί ότι οι επικριτικοί γονείς καθώς και γονείς που έχουν οι ίδιοι τελειοθηρικές τάσης, προδιαθέτουν για την εμφάνιση ανάλογης τάσης στα παιδιά. Η υιοθέτηση της τελειοθηρίας από την επόμενη γενιά πραγματοποιείται μέσω εκμαθημένης συμπεριφοράς: εάν για παράδειγμα ένα παιδί λαμβάνει επιβράβευση κάθε φορά που πετυχαίνει κάτι, π.χ. επιδόσεις στο σχολείο, ίσως αναπτύξει την πεποίθηση ότι: «στη μαμά και το μπαμπά αρέσει να τα πηγαίνω καλά στο σχολείο». Αυτή η πεποίθηση ενδεχομένως στο μέλλον να γενικευθεί: «οι άλλοι είναι υπερήφανοι για εμένα, εάν πετυχαίνω». Με το πέρασμα του χρόνου, η πεποίθηση μπορεί να γίνει άκαμπτη και δυσλειτουργική: «οι άλλοι είναι υπερήφανοι για εμένα, μόνο εάν είμαι πετυχημένος». Τότε ξεκινούν τα προβλήματα, αφού προκειμένου να ικανοποιήσει αυτό τον κανόνα το άτομο μπορεί να καταβάλει υπέρμετρη προσπάθεια για να πετύχει
• Εκτός όμως από αποτέλεσμα ενίσχυσης, η τελειοθηρία μπορεί να οφείλεται και στη μίμηση: για παράδειγμα, εάν κάποιος έβλεπε τους τελειοθηρικούς γονείς του να αφιερώνουν πολλές ώρες στη δουλειά, είναι πιθανό να υιοθετήσει κι εκείνος με τη σειρά του ανάλογα πρότυπα και συμπεριφορές
• Γενετικοί παράγοντες: παράγοντες που σχετίζονται με την προσωπικότητα μπορεί να προδιαθέτουν κάποιον να αναζητά την τελειοθηρία. Μπορεί δηλαδή να έχει γεννηθεί με την τάση να θέτει υψηλά πρότυπα στη ζωή του

Μπορεί να αλλάξει η τελειοθηρία;

Η τελειοθηρία αποτελεί μέρος ενός ευρέως φάσματος διαταραχών. Έχει μελετηθεί αρκετά η σχέση της με διαταραχές όπως: Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, Άγχος για την εικόνα σώματος, Κοινωνική φοβία, Διαταραχή πανικού, Φοβίες, αλλά και με την ανησυχία (χαρακτηριστικό της Διαταραχής γενικευμένου άγχους). Η τελειοθηρία φαίνεται να παίζει ρόλο και στη διατήρηση διαταραχών πρόσληψης τροφής, όπως η νευρική ανορεξία και η βουλιμία. Τέλος, το φαινόμενο της τελειοθηρίας κάνει την εμφάνισή του και σε διαταραχές διάθεσης όπως η Κατάθλιψη, αφού μπορεί να συντελέσει στις σκέψεις ανεπάρκειας που ίσως έχει κάποιος εξαιτίας της τελειοθηρίας του. Επιπρόσθετα, το «κυνήγι του ανέφικτου» ενδεχομένως να οδηγήσει το άτομο σε υπερπροσπάθεια προκειμένου να επιτύχει τα υψηλά του πρότυπα και αυτή με τη σειρά της σε κόπωση, εξουθένωση και τελικά πεσμένη διάθεση, ενδείξεις δηλαδή κατάθλιψης. Η κατάθλιψη με την τελειοθηρία συνδέεται με έναν ακόμη τρόπο, αφού οι αποφυγές και η αναβλητικότητα που συχνά συνοδεύουν την τελευταία, μπορεί να οδηγήσουν σε πεσμένη διάθεση και απόσυρση, σημάδια και αυτά της διαταραχής.

Η Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία, έχει επανειλημμένα αποδείξει την αποτελεσματικότητά της για τις παραπάνω διαταραχές. Ένας από τους στόχους της θεραπείας είναι η αντιμετώπιση της τελειοθηρίας που υφίσταται στις προαναφερθείσες δυσκολίες. Εντοπίζοντας τις δυσλειτουργικές σκέψεις, κάνοντας συμπεριφορικά πειράματα, αποκτώντας ρεαλιστική στάση στην αξιολόγηση και κριτική του εαυτού, αντιμετωπίζοντας την αναβλητικότητα και υιοθετώντας μία περισσότερο λειτουργική διαχείριση του χρόνου, είναι ορισμένα από τα βήματα που κάποιος μπορεί να κάνει ώστε να βγει από το φαύλο κύκλο της τελειοθηρίας και να μπορέσει να απολαύσει τη ζωή του δίχως τους αυστηρούς περιορισμούς που θέτουν τα υψηλά πρότυπα.

​πηγές: Egan SJ και συν. (2014) Cognitive behavioral treatment of perfectionism. Fursland, A. και συν. (2009) Perfectionism in perspective, Centre for Clinical Interventions