Άγχος και Κατάθλιψη στους εφήβους: πώς να τα αποφύγετε

Η αποτελεσματική διαχείριση των προβλημάτων που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού αποτελεί μεγάλη πρόκληση, καθώς οι ανάγκες του αλλάζουν ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο που βρίσκεται. Στο αναπτυξιακό συνεχές που ξεκινά με τη γέννηση του ατόμου και ολοκληρώνεται με το θάνατό του, η εφηβεία αποτελεί ένα από τα ορόσημα στην εξελικτική πορεία του. Ανασκόπηση των επιστημονικών δεδομένων (Yap MB και συν., 2014) επισήμανε τους παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση κατάθλιψης και «παθολογικού» άγχους στους εφήβους:

• Χαμηλά επίπεδα γονικής ζεστασιάς, υψηλά επίπεδα συγκρούσεων μεταξύ των γονέων, υπερ-εμπλοκή των γονέων και εχθρότητα σχετίζονται με αυξημένο ρίσκο ανάπτυξης κατάθλιψης και άγχους
• Χαμηλά επίπεδα αυτονομίας και υψηλά επίπεδα γονικού ελέγχου αυξάνουν το ρίσκο της κατάθλιψης

Κατά τη διάρκεια της εφηβείας πραγματοποιούνται πολλές μεταβολές στα συναισθήματα, στη σκέψη και στη συμπεριφορά του εφήβου, ως αποτέλεσμα των αναπτυξιακών αλλαγών στον εγκέφαλο. Αυτό μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στην αναγνώριση των προβλημάτων που μπορεί να υφίστανται. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της εφηβείας τα άτομα βιώνουν εντονότερα τα συναισθήματα, είναι περισσότερο παρορμητικά και αναζητούν νέες εμπειρίες. Ο καλύτερος τρόπος για να δει κανείς αν οι αλλαγές χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση είναι μέσω της αξιολόγησης των επιπτώσεων που έχουν στη λειτουργικότητα του εφήβου. Δηλαδή, αν παρουσιάζονται προβλήματα στο σχολείο ή στην εργασία του, αν αποκόπτεται από τους φίλους ή την οικογένειά του ή αν σταματά να κάνει πράγματα που μέχρι πριν τον ευχαριστούσαν.

Στη συνέχεια, παρουσιάζονται ορισμένες χρήσιμες συμβουλές για το πώς μπορείτε να διαχειριστείτε τη σχέση σας με τον έφηβο, με σκοπό την πρόληψη τέτοιων φαινομένων:

Να έχετε καλή σχέση

Να δείχνετε στοργή

Είναι σημαντικό να δείχνετε στον έφηβο ότι τον αγαπάτε και τον σέβεστε. Εκφράστε την στοργή σας λέγοντάς του τακτικά ότι τον αγαπάτε, προσαρμόζοντας την έκφραση της τρυφερότητάς σας ανάλογα με την ηλικία και την ωριμότητά του.

Αφιερώστε χρόνο για συζήτηση

Μιλήστε με τον έφηβο για την ημέρα του και τι έκανε κατά τη διάρκειά της. Προσπαθήστε να ξεκινήσετε συζήτηση στιγμές που το παιδί είναι πιο δεκτικό σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Δείξτε σεβασμό στις απόψεις του, ακόμη κι αν δε συμφωνείτε. Δείξτε στο παιδί ότι μπορεί να σας μιλήσει για οτιδήποτε, ακόμη και για δύσκολα θέματα.

Μιλήστε για τα συναισθήματα και για ευαίσθητα θέματα

Συχνά οι έφηβοι βιώνουν έντονα συναισθήματα. Ρωτήστε το παιδί σας για τα συναισθήματα αυτά: «Φαίνεσαι ανήσυχος. Σε απασχολεί κάτι;» ή «Ακούγεσαι πολύ θυμωμένος. Θα ήθελες να μιλήσεις γι’ αυτό;». Με αυτό τον τρόπο το βοηθάτε να αναγνωρίσει τα συναισθήματά του, να καταλάβει τι ακριβώς νιώθει, ώστε να τα χειριστεί με αποτελεσματικό τρόπο.

Να ασχολείστε και να υποστηρίζετε την αυτονομία

Να είστε μέρος της ζωής του εφήβου

Ορισμένοι τρόποι για να το καταφέρετε:

• Οργανώστε διασκεδαστικές δραστηριότητες μαζί του
• Γνωρίστε τους φίλους του
• Παρακολουθήστε την επίδοσή του στο σχολείο
• Ενθαρρύνετε το παιδί να ασχοληθεί με το σχολείο και με άλλες δραστηριότητες

Αποφύγετε τον υπερβολικό έλεγχο και προωθήστε την αυτονομία

Είναι σημαντικό να υπάρχει ισορροπία μεταξύ της προσοχής που δίνετε στον έφηβο και την ανάγκη του για χώρο και ιδιωτικότητα. Παρακολουθήστε που είναι, τι κάνει, με ποιον είναι, δείχνοντας ενδιαφέρον για τις δραστηριότητές του, αποφεύγοντας την αδιακρισία.

Προσπαθήστε ο έφηβος να μην εξαρτάται υπερβολικά από εσάς. Σταδιακά και σε βάθος χρόνου, αυξήστε τις ευθύνες και την αυτονομία του (πχ. αναθέτοντας συγκεκριμένες εργασίες στο σπίτι), δίνοντας τη δυνατότητα για ωρίμανση. Ενθαρρύνετε το παιδί να δοκιμάσει διάφορες δραστηριότητες ώστε να μπορέσει να βρει ενδιαφέροντα και να ανακαλύψει τις δυνατότητές του. Με τον τρόπο αυτό θα συνεισφέρετε στην αυτοπεποίθησή του.

Καθορίστε κανόνες και συνέπειες

Καθορίστε οικογενειακούς κανόνες σχετικά με τη συμπεριφορά του εφήβου. Αν τέτοιοι ξεκάθαροι κανόνες έχουν τεθεί από μικρότερη ηλικία, είναι πιθανότερο να τους δεχτεί και ο έφηβος. Στη δημιουργία των κανόνων μπορείτε να εμπλέξετε και τον ίδιο τον έφηβο, εξηγώντας τους λόγους ύπαρξης τους. Προσαρμόστε τους κανόνες αυτούς ώστε να υποστηρίζουν και να προωθούν την αίσθηση αυτονομίας του εφήβου.

Να είστε συνεπείς στην τήρηση των κανόνων και στην εφαρμογή των συνεπειών που έχει η μη τήρησή τους. Ο έφηβος χρειάζεται να γνωρίζει για ποιο λόγο η συμπεριφορά του επέφερε τις συνέπειες. Πέραν των αρνητικών, χρησιμοποιήστε και θετικές συνέπειες όταν η συμπεριφορά του παιδιού είναι η κατάλληλη (πχ. έπαινος, προσοχή, παροχή προνομίων). Παρατηρήστε και όταν η συμπεριφορά του παιδιού είναι η προσδοκώμενη, επαινέστε το και ευχαριστήστε το γι’ αυτήν.

Μειώστε τις συγκρούσεις

Το σπίτι χρειάζεται να είναι ένα υποστηρικτικό και ασφαλές περιβάλλον για τον έφηβο.

Μειώστε τη σύγκρουση με τον έφηβο

Μπορείτε να το καταφέρετε διαχωρίζοντας τους παράγοντες εκείνους που προκαλούν ένταση αλλά μπορούν να αγνοηθούν από μέρους σας, από εκείνους που είναι απαραίτητοι για την ασφάλεια και την ευεξία του παιδιού. Με αυτό τον τρόπο δε θα κλιμακώνεται κάθε κατάσταση οδηγώντας στη σύγκρουση. Αποφύγετε να επιτίθεστε λεκτικά ή να δείχνετε ότι δεν λαμβάνεται υπόψη ο έφηβος.

Αποφύγετε την κριτική

Αντί να κάνετε κριτική στο πρόσωπο (πχ. «Είσαι τεμπέλης και κακομαθημένος»), σχολιάστε τις πράξεις του (πχ. «Προσπαθείς για το άθλημα που κάνεις, αλλά τι γίνεται με το σχολείο; Χρειάζεται να μοιράσεις καλύτερα το χρόνο σου»). Με αυτόν τον τρόπο μαθαίνει και ο έφηβος να αξιολογεί τις πράξεις του και όχι τον εαυτό του. Αν κάποια στιγμή χάσετε την ψυχραιμία σας, μπορεί να το αναγνωρίσετε και να ζητήσετε συγγνώμη.

Για τη διαχείριση της σχέσης του γονέα με τον έφηβο είναι επίσης χρήσιμο να αναρωτηθείτε πώς συμπεριφέρονταν οι γονείς σας σε εσάς, αφού αυτό μπορεί να επηρεάσει και τη δική σας συμπεριφορά προς τα παιδιά σας.

Μειώστε τις συγκρούσεις με τον/την σύντροφό σας

Αν έχετε συγκρούσεις μη ζητάτε από τον έφηβο να επιλέξει ανάμεσα σε εσάς ή στο/στην σύντροφό σας. Αποφύγετε να δίνετε προσωπικούς χαρακτηρισμούς (πχ. «Η μητέρα σου είναι τόσο εγωίστρια»), αλλά επικεντρωθείτε στις πράξεις (πχ. «Νευριάζω με τη μητέρα σου όταν καθυστερεί τόσο πολύ»).

Προσπαθήστε να είστε ένα καλό παράδειγμα διαχείρισης συγκρούσεων

Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των συγκρούσεων από εσάς μπροστά στο παιδί σας, του προσφέρει τη δυνατότητα να μάθει πώς να χειρίζεται ανάλογες καταστάσεις.  Αν έχετε μια έντονη συζήτηση με κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας μπροστά στο παιδί, προσπαθήστε να ελέγξετε το θυμό σας και να χαλαρώσετε.

Ενθαρρύνετε υποστηρικτικές σχέσεις

Η ύπαρξη υποστηρικτικών σχέσεων μειώνει τις πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης και άγχους. Προτρέψτε τον έφηβο να αφιερώνει χρόνο στους φίλους του.

Παροτρύνετε θετικές συμπεριφορές υγείας

Ενθαρρύνετε το παιδί να υιοθετήσει συμπεριφορές που έχουν προστατευτικό ρόλο για την υγεία του, σωματική ή ψυχική. Στο πλαίσιο αυτό, να έχετε υπόψη ότι και οι δικές σας στάσεις και συμπεριφορές επηρεάζουν το αποτέλεσμα:

• Διατροφή: βεβαιωθείτε ότι οι διατροφικές συνήθειες προωθούν την υγεία, περιορίζοντας τα μη υγιεινά τρόφιμα και ποτά στο σπίτι
• Άσκηση: ενθαρρύνετε το παιδί να κάνει φυσική άσκηση. Αν δεν ενδιαφέρεται για κάποιο άθλημα θα μπορούσε για παράδειγμα να ασχοληθεί με το χορό ή να βγάζει το σκύλο βόλτα
• Ύπνος: ορισμένες συμβουλές για έναν καλό βραδινό ύπνο: να υπάρχει ρουτίνα στα ωράρια, να μην υπάρχει τηλεόραση στο κρεβάτι, να αποφεύγεται ο καφές αργά το απόγευμα, όταν το άτομο δεν μπορεί να κοιμηθεί είναι καλύτερα να σηκώνεται από το κρεβάτι κάνοντας κάτι άλλο σε διαφορετικό δωμάτιο, επιστρέφοντας όταν νυστάξει και τέλος να αποφεύγεται ο μεσημεριανός ύπνος.
• Χρήση ουσιών: αν ανακαλύψετε ότι το παιδί σας κάνει χρήση ουσιών, συζητήστε μαζί του τους λόγους και αναζητήστε βοήθεια αν χρειάζεται

Βοηθήστε τον έφηβο να διαχειριστεί τα προβλήματα

Βοηθήστε τον έφηβο να θέσει ρεαλιστικούς στόχους, ενθαρρύνοντάς τον να σκεφτεί εναλλακτικούς τρόπους για να τους πετύχει, διαλέγοντας στο τέλος τον αποτελεσματικότερο.

Βοηθήστε τον έφηβο να αντιμετωπίσει τα προβλήματα:

• Ρωτώντας τι χρειάζεται από εσάς
• Αφιερώνοντας χρόνο να μιλήσετε για το πρόβλημα πριν φτάσετε στις λύσεις
• Βοηθώντας το παιδί να «σπάσει» το μεγάλο πρόβλημα σε μικρότερα, που ίσως να είναι πιο εύκολο να αντιμετωπιστούν
• Παροτρύνοντας τον να σκεφτεί τις συνέπειες των πράξεών του στα άλλα άτομα

Επαινέστε το παιδί σας όταν τα καταφέρνει με κάποιο πρόβλημα, επικεντρώνοντας την προσοχή σας στην προσπάθεια επίλυσης που κατέβαλε και όχι στο αποτέλεσμα.

Υποστηρίξτε τον έφηβο στη διαχείριση του στρες

Αναζητήστε τρόπους διαχείρισης του στρες και χρησιμοποιήστε τους προσφέροντας τον εαυτό σας ως παράδειγμα στο παιδί. Παρατηρήστε τη συμπεριφορά του για ενδείξεις ότι ίσως δεν αντιμετωπίζει αποτελεσματικά το στρες. Βοηθήστε το παιδί να διαχειριστεί τα αρνητικά συναισθήματα, παροτρύνοντάς το να μιλήσει για αυτά με κάποιον που εμπιστεύεται.

Βοηθήστε τον έφηβο να αντεπεξέλθει στην πίεση και στις προσδοκίες

Συχνά οι έφηβοι αισθάνονται πιεσμένοι ανάμεσα στις δικές τους προσδοκίες για τη ζωή και σε αυτές της οικογένειας, των φίλων κ.τ.λ. Η υπερβολική πίεση από τους γονείς για επιδόσεις μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο κατάθλιψης ή άγχους. Μολονότι είναι σημαντικό να έχετε προσδοκίες για το παιδί σας, προσπαθήστε να ταιριάζουν με την προσωπικότητά και τις ικανότητές του.

Βοηθήστε τον έφηβο να διαχειριστεί προβλήματα στο σχολείο

Ορισμένες φορές μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα στο σχολείο, για τα οποία οι έφηβοι χρειάζονται βοήθεια:

• Εκφοβισμός (bullying): αναφέρεται στη συστηματική και με πρόθεση χρήση λέξεων ή πράξεων με στόχο την ενόχληση και την διατάραξη της ευεξίας του ατόμου. Μπορεί να είναι λεκτικός, σωματικός, κοινωνικός, ψυχολογικός ή μπορεί να συμβαίνει διαδικτυακά. Αν το παιδί σας είναι θύμα εκφοβισμού, δώστε σημασία στο γεγονός, ενώ σε καμία περίπτωση μην θεωρήσετε υπεύθυνο το παιδί σας. Μιλήστε μαζί του για το πώς θα ήθελε να χειριστεί την κατάσταση
• Άρνηση για το σχολείο: ορισμένες φορές άτομα με κατάθλιψη ή άγχος μπορεί να αποφεύγουν το σχολείο. Συζητήστε μαζί με το παιδί τους λόγους και καταλήξτε σε μια λύση μαζί του. Αναζητήστε επαγγελματική βοήθεια αν αυτό συνεχίζεται

Βοηθήστε τον έφηβο να αντιμετωπίσει το άγχος

Μαθαίνοντας τι είναι το άγχος

Εφαρμόζοντας στρατηγικές διαχείρισης του άγχους

Η αποφυγή καταστάσεων που προκαλούν άγχος, δεν είναι αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος. Αν ο έφηβος αποφεύγει αυτές τις καταστάσεις είναι απίθανο το άγχος να μειωθεί, αλλά αντίθετα υπάρχουν πολλές πιθανότητες να αυξηθεί. Για την αποτελεσματική αντιμετώπιση, επιβραβεύστε το παιδί σας όταν καταφέρνει να διαχειριστεί το άγχος του, λέγοντας ότι είστε περήφανοι για την ικανότητά του να αντιμετωπίσει καταστάσεις που του προκαλούν άγχος.

Προσπαθήστε να είστε ένα αποτελεσματικό πρότυπο διαχείρισης του άγχους

Τα παιδιά μπορεί να μάθουν να είναι αγχώδη από την παρατήρηση των συμπεριφορών των γονέων. Συνεπώς, όταν προσπαθείτε να βοηθήσετε το παιδί χρειάζεται να διαχωρίσετε το δικό σας άγχος από το δικό του, προσπαθώντας παράλληλα να είστε ήρεμοι και χαλαροί.

Αναζητήστε επαγγελματική βοήθεια όταν χρειάζεται

Αν παρατηρήσετε μια ξαφνική αλλαγή στη συμπεριφορά ή στη διάθεση του εφήβου, η οποία έχει διάρκεια, παροτρύνετε τον έφηβο να σας μιλήσει σχετικά με το τι σκέφτεται, ακούγοντας με προσοχή. Προσπαθήστε να καταλάβετε αν οι αλλαγές οφείλονται σε μία συγκεκριμένη προσωρινή κατάσταση ή σε ένα σχετικά μόνιμο πρόβλημα. Όταν τα προβλήματα επιμένουν, είναι χρήσιμο να απευθυνθείτε σε κάποιον καταρτισμένο επαγγελματία υγείας.

Αν παρατηρήσετε ότι εσείς υποφέρετε από κατάθλιψη ή άγχος αναζητείστε επαγγελματική βοήθεια, δίνοντας με αυτό τον τρόπο το παράδειγμα και στον έφηβο. Λαμβάνοντας βοήθεια από κάποιον ειδικό, θα βοηθήσει όχι μόνο εσάς αλλά και το παιδί σας, αφού τα παιδιά γονέων που υποφέρουν από κατάθλιψη ή άγχος έχουν αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσουν τις διαταραχές αυτές.

Αποφύγετε να θεωρείτε υπεύθυνο τον εαυτό σας

Είναι σημαντικό να μην κάνετε σκληρή κριτική στον εαυτό σας, αν αισθάνεστε ότι έχετε κάνει λάθη στο γονικό σας ρόλο. Αντίθετα, θα ήταν χρήσιμο να δείτε αυτά τα λάθη σαν ευκαιρίες μάθησης ενός νέου τρόπου να είστε γονέας. Αν παρόλες τις προσπάθειές σας, παρουσιαστούν προβλήματα κατάθλιψης ή άγχους, να ξέρετε ότι αυτά μπορεί να εμφανιστούν ακόμη και σε ιδανικές συνθήκες.

πηγή: How to prevent depression and clinical anxiety in your teenager (2013), μετάφρ. Παγκράτης Μ, διαθέσιμο στο parentingstrategies.net. Yap MB και συν. (2014)