Θεωρίες συνωμοσίας και ψυχολογικές ανάγκες

Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας;

Με τον όρο θεωρία συνωμοσίας αναφερόμαστε στην προσπάθεια να εξηγήσουμε τις απώτερες αιτίες σημαντικών κοινωνικών, πολιτικών γεγονότων και καταστάσεων, μέσω ισχυρισμών μυστικών σχεδίων από δύο ή περισσότερα άτομα. Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να έχουν στόχο οποιονδήποτε θεωρείται ισχυρός ή κακόβουλος.

Η έννοια της συνωμοσίας είναι διαφορετική από εκείνη της θεωρίας συνωμοσίας. Η συνωμοσία αναφέρεται σε ένα γεγονός. Μία πλεκτάνη από ορισμένα άτομα, με σκοπό να σφετεριστούν εξουσία, να παραβιάσουν υφιστάμενες συμφωνίες κ.ά.

Συνεπώς, ενώ η συνωμοσία κάνει αναφορά σε πραγματικά γεγονότα, οι θεωρίες συνωμοσίας αναφέρονται σε ισχυρισμούς συνωμοσίας, που μπορεί ή όχι να είναι αληθείς.

Πότε εμφανίστηκαν οι θεωρίες συνωμοσίας;

Στις ημέρες μας οι θεωρίες συνωμοσίας βρίσκονται παντού και όπως προκύπτει στατιστικά, αρκετοί άνθρωποι τις ακολουθούν. Αποτελούν όμως σημείο των καιρών μας ή ανέκαθεν εμφανίζονταν;

Ανατρέχοντας στα αρχεία δύο αμερικανικών εφημερίδων για την περίοδο 1890-2010 φάνηκε ότι τέτοιες θεωρίες παρουσιάζονται σε κάθε εποχή. Ειδικότερα όταν σε αυτήν εμφανίζονται κρίσεις. Δηλαδή απότομες κοινωνικές αλλαγές, όπως για παράδειγμα η 2η βιομηχανική επανάσταση, η αρχή του Ψυχρού Πολέμου. Τέτοιες μεγάλες κοινωνικές αλλαγές καλλιεργούν συναισθήματα ανασφάλειας στους ανθρώπους και οι θεωρίες προσπαθούν να εξηγήσουν αυτά τα φαινόμενα.

Στη χώρα μας, με αφορμή την πανδημία του κορωνοϊού, σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης προέκυψε ότι το 1/3 των πολιτών είναι πεπεισμένο ότι καποιες από τις θεωρίες συνωμοσίας ευσταθούν, το 1/3 τις συζητάει και το 1/3 τις απορρίπτει χωρίς επιφυλάξεις. Θα λέγαμε ότι 70% των ατόμων αποδέχεται κάποια θεωρία συνωμοσίας, έστω και με επιφύλαξη.

Ένα επίσης γεγονός που χρειάζεται να αναφερθεί είναι ότι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν αφορούν μόνο το δυτικό πολιτισμό. Μελέτες δείχνουν ότι ανάλογα φαινόμενα υπάρχουν στην Ασία, τη Μέση Ανατολή, την Ανατολική Ευρώπη, τη Νότια Αφρική.

Συνεπώς, η τάση για να πιστέψουμε στις θεωρίες συνωμοσίας είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης και οι άνθρωποι ήταν πάντοτε επιρρεπείς να πιστέψουν σε αυτές κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Ένας παράγοντας που καθορίζει την εμφάνιση αυτών των ιδεών, είναι οι περίοδοι κρίσης.

Για ποιο λόγο πιστεύουμε στις θεωρίες συνωμοσίας;

Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να ικανοποιεί ορισμένες ανθρώπινες ανάγκες και μπορεί να οφείλεται σε μία προσπάθεια:

• να εξηγήσουμε τυχαία γεγονότα
• να έχουμε μια αίσθηση ελέγχου
• να αισθανθούμε ξεχωριστοί ή μοναδικοί
• να ικανοποιήσουμε την ανάγκη του «ανήκειν»

Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Vrije του Άμστερνταμ αναφέρουν ότι η τάση να συνδέουμε ερεθίσματα, που στην πραγματικότητα δε συνδέονται, είναι μέρος του γνωστικού μηχανισμού που βρίσκεται πίσω από την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας. Για παράδειγμα, οι υποστηρικτές της ομάδας QAnon στις ΗΠΑ θεωρούσαν ότι κάθε φορά που ο πρόεδρος της Αμερικής ανέφερε το νούμερο 17 τούς έστελνε κάποιο μήνυμα, γιατί το γράμμα Q είναι το 17ο γράμμα του αλφαβήτου.

Η συμμετοχή σε έναν αποκλειστικό κύκλο ατόμων που μόνο εκείνοι κατανοούν την αλήθεια και είναι σε θέση να αποκρυπτογραφούν τα μηνύματα, ικανοποιούσε την ανάγκη μοναδικότητας, προωθώντας τη συμμετοχή σε τέτοιες ομάδες.

Ψυχολογικές ανάγκες

Οι άνθρωποι στρέφονται στις θεωρίες συνωμοσίας όταν σημαντικές ψυχολογικές τους ανάγκες απειλούνται. Άτομα που στερούνται της δυνατότητας να δράσουν ή να ασκήσουν κάποιας μορφής έλεγχο στις καταστάσεις, είναι πιθανό να πιστέψουν σε θεωρίες συνωμοσίας. Με αυτό τον τρόπο έχουν την αίσθηση ότι ανακτούν τον έλεγχο, απορρίπτοντας τις επίσημες αφηγήσεις, αφού θεωρούν ότι κατέχουν μία καλύτερη εξήγηση. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας έχει συνδεθεί με την αίσθηση ανημπόριας, την αγχώδη προσκόλληση και το υπαρξιακό άγχος.

Τα ερευνητικά δεδομένα επιβεβαιώνουν τη θεωρία, αφού σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, 1/3 των Αμερικανών θεωρεί ότι ο κορωνοϊός είναι ένα βιολογικό όπλο που δημιουργήθηκε από την κινεζική κυβέρνηση. Όπως αναφέρει ο επικεφαλής της μελέτης «οι θεωρίες συνωμοσίας κάνουν τους ανθρώπους να νιώθουν ότι έχουν τον έλεγχο σε αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο. Αυτό προσφέρει ασφάλεια και καθησυχασμό, ειδικά σε περιόδους αβεβαιότητας».

Η ανάγκη διατήρησης θετικής εικόνας του εαυτού μπορεί να αποτελέσει ένα ακόμη κίνητρο για την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας. Μελέτες έχουν δείξει ότι συνδέεται θετικά με το ναρκισσισμό ή με την ανάγκη να νιώθουμε μοναδικοί σε σχέση με τους άλλους. Τέτοιες θεωρίες μάς επιτρέπουν να νιώθουμε μοναδικοί, αφού κατέχουμε σπάνιες, σημαντικές πληροφορίες που οι άλλοι αγνοούν.

Τέλος, οι άνθρωποι έχουν έντονα την ανάγκη να αισθάνονται θετικά για τις ομάδες στις οποίες ανήκουν, πχ. εθνικότητα, πολιτικά κόμματα, θρησκευτικές ομάδες. Τα μέλη της ομάδας είναι πιθανότερο να πιστέψουν ότι άλλοι συνωμοτούν εναντίον τους, όταν η ίδια η ομάδα πιστεύει ότι είναι υποτιμημένη, υποβαθμισμένη ή απειλείται. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η προσκόλληση στις θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας μηχανισμός ταύτισης με την κοινωνική ομάδα που ο καθένας ανήκει.

Προσωπικότητα και θεωρίες συνωμοσίας

Όπως έχει βρεθεί ερευνητικά, ορισμένα άτομα είναι πιο πιθανό να υιοθετήσουν θεωρίες συνωμοσίας από άλλα. Για παράδειγμα, η σχιζοτυπική προσωπικότητα, που χαρακτηρίζεται από εκκεντρικότητα και καχυποψία προς τους άλλους, είναι συνδεδεμένη με την πίστη στις θεωρίες αυτές.

Ενδείξεις για τη σχέση μεταξύ προσωπικότητας και πίστης στις θεωρίες συνωμοσίας βρέθηκε να υπάρχουν σε έρευνα 2.000 ατόμων. Άτομα που είχαν χαμηλή προσήνεια (περισσότερο ανταγωνιστικά-παρεμβατικά), χαμηλή ευσυνειδησία (με έλλειψη στόχων-όχι υπεύθυνα-αναξιόπιστα) και ταπεινότητα ήταν περισσότερο πιθανό να πιστέψουν στις θεωρίες συνωμοσίας. Επίσης άτομα με προβλήματα προσωπικότητας πχ. αίσθηση μεγαλείου ή πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση, ήταν επίσης πιθανότερο να πιστέψουν σε τέτοιες αφηγήσεις.

πηγές: Fountoulakis, K.N. και συν. (2021). Self-reported changes in anxiety, depression and suicidality during the COVID-19 lockdown in Greece. Abrams, Ζ. (2020) What do we know about conspiracy theories? Douglas, K. M., και συν. (2019). Understanding conspiracy theories. van Prooijen, J.-W., & Douglas, K. M. (2017). Conspiracy theories as part of history: The role of societal crisis situations.