Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Γενικά

Το άγχος και ο φόβος, είναι συναισθήματα τα οποία στην πορεία της εξέλιξης του ατόμου είχαν έναν κεντρικό ρόλο για την προσαρμογή και την επιβίωση του ανθρώπινου είδους: προειδοποιούσαν το άτομο για έναν ενδεχόμενο κίνδυνο. Για παράδειγμα ο φόβος του ύψους ή το άγχος πριν από μια δημόσια ομιλία μπορούν να γίνουν αντιληπτά από όλους.

– Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που κάποιος φοβάται από τις ίδιες τις σκέψεις του;
– Τι συμβαίνει εάν οι σκέψεις αυτές αφορούν ενέργειες ή καταστάσεις που είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, να συμβούν;

Ως απάντηση στο έντονο άγχος, τα άτομα μαθαίνουν ότι συγκεκριμένες τελετουργίες ή τρόποι απάντησης τους ανακουφίζουν από την ενόχληση που νιώθουν, ακόμη και αν η απάντηση που δίνουν δε φαίνεται να έχει μία λογική σχέση με την αρχική τους σκέψη. Αυτή η παράξενη και φαινομενικά ανεξήγητη κατάσταση, ονομάστηκε Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΔΨ).

Τι είναι η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή;

Σύμφωνα με το νεότερο σύστημα ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών (DSM 5), η ΙΔΨ ανήκει στη γενική κατηγορία Ιδεοψυχαναγκαστική και άλλες Σχετικές Διαταραχές και χαρακτηρίζεται από την παρουσία:

Ιδεοληψιών:

• επαναλαμβανόμενες και επίμονες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις, οι οποίες βιώνονται κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της διαταραχής σαν παρείσακτες και απρόσφορες, προκαλώντας έντονο άγχος ή ενόχληση
• το άτομο προσπαθεί να αγνοεί ή καταστέλλει τις σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις, ή να τις εξουδετερώσει με κάποια άλλη σκέψη ή πράξη

Συνήθη θέματα Ιδεοληψιών:
– Μόλυνσης
– Παθολογικής αμφιβολίας
– Σωματικές
– Ανάγκη για συμμετρία
– Επιθετικότητα
– Σεξουαλικότητα

ή/και

Καταναγκασμών:

• επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (πχ. πλύσιμο χεριών, τακτοποίηση, έλεγχος) ή νοερές πράξεις (πχ. προσευχές, μετρήσεις, σιωπηρές επαναλήψεις λέξεων), τις οποίες το άτομο αισθάνεται αναγκασμένο να εκτελέσει σε απάντηση μιας ιδεοληψίας, ή σύμφωνα με κανόνες οι οποίοι θα πρέπει να εφαρμοστούν αυστηρά
• οι συμπεριφορές ή οι νοερές πράξεις αποβλέπουν στην αποτροπή ή μείωση της ενόχλησης ή στην αποτροπή κάποιου απευκταίου γεγονότος ή κατάστασης· ωστόσο, αυτές οι συμπεριφορές ή νοερές πράξεις δε συνδέονται με ρεαλιστικό τρόπο με αυτό για το οποίο έχουν σχεδιαστεί να εξουδετερώνουν ή να αποτρέπουν, ή είναι σαφώς υπερβολικές

Συνήθεις πράξεις Καταναγκασμών:
– Έλεγχος
– Καθάρισμα, πλύσιμο
– Μέτρημα
– Επιβεβαιώσεις από άλλους
– Επανατοποθέτηση αντικειμένων (ανάγκη για συμμετρία, ακρίβεια)
– Παρασυσσώρευση (αντικειμένων)

Το άτομο αφιερώνει περισσότερο από μία ώρα την ημέρα στις ιδεοληψίες ή στους καταναγκασμούς και αντιμετωπίζει ενόχληση και μείωση της λειτουργικότητας στην εργασία, στην κοινωνικοποίηση ή σε άλλους σημαντικούς τομείς της ζωής του.

Πόσο συχνά εμφανίζεται;

Η παρουσία της διαταραχής στις ΗΠΑ είναι ίση με 1,2%, για περίοδο 12 μηνών, ενώ τα ποσοστά για το Ηνωμένο Βασίλειο είναι υψηλότερα 1-2% (μερικές έρευνες δείχνουν 2-3%). Στην Ελλάδα η παρουσία της διαταραχής για διάστημα μίας εβδομάδας είναι 1,7%, με υψηλότερα ποσοστά στις γυναίκες: 2,1%  έναντι 1,3% των ανδρών (διαφορές ανάλογες υπάρχουν και σε έρευνες του εξωτερικού). Στο 65% του ελληνικού δείγματος η διαταραχή είχε διάρκεια πάνω από ένα έτος, ενώ 75% των ατόμων με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή πληρούσε τα κριτήρια και άλλης ψυχιατρικής διάγνωσης. Όπως φαίνεται στη βιβλιογραφία, η κατάθλιψη παρουσιάζεται μετά την εμφάνιση της ΙΔΨ σε ποσοστό 30%-50% των περιπτώσεων, ενώ άλλες διαταραχές άγχους μπορεί να συνυπάρχουν με την ΙΔΨ, κυρίως κοινωνική φοβία 35%-41% και ειδικές φοβίες 17%-21%, ενώ από τις διαταραχές προσωπικότητας οι πιο συνήθεις είναι η Εξαρτητική και η Αποφευκτική Διαταραχή Προσωπικότητας.

ΙΔΨ και μητρότητα/πατρότητα

Υπολογίζεται ότι 1-4% των γυναικών αναπτύσσουν ΙΔΨ κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή μετά τον τοκετό, με υψηλότερα για την περίοδο μετά τον τοκετό. Η έρευνα έχει δείξει ότι οι γυναίκες την περίοδο αυτή παρουσιάζουν αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσουν συμπτώματα ΙΔΨ, ενώ αυτά μπορεί να εμφανιστούν και σε άνδρες. Η παρουσία των συμπτωμάτων σχετίζεται με την ευθύνη που ξαφνικά αναλαμβάνουν οι νέοι γονείς για τη φροντίδα του παιδιού. Το φαινόμενο να εμφανιστούν παρεισφρέουσες σκέψεις σχετικά με το νεογνό που προκαλούν δυσφορία είναι συχνό, λίγες όμως είναι οι φορές που παρουσιάζονται κλινικά συμπτώματα ΙΔΨ. Οι περιπτώσεις αυτές είναι σημαντικό να εντοπίζονται έγκαιρα, γιατί η ύπαρξη της διαταραχής μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στο οικογενειακό περιβάλλον και στην ανάπτυξη του παιδιού.

Πώς λειτουργεί;

Ο φαύλος κύκλος της ΙΔΨ ξεκινά συνήθως με την παρουσία ενός ερεθίσματος από το εξωτερικό περιβάλλον.

Παράδειγμα: σε άτομο με φόβους μόλυνσης οι σκέψεις πυροδοτούνται μόνο όταν έρθει σε επαφή με χαρτονομίσματα ή άλλα δημόσια αντικείμενα.

Στη συνέχεια, μπορεί να εμφανιστεί μια σκέψη (ή εικόνα) σχετικά με το ενδεχόμενο μόλυνσης από την επαφή αυτή. Το αν η σκέψη θα εξελιχθεί σε ιδεοληψία εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο θα αξιολογηθεί.

Παράδειγμα: στο άτομο με τους φόβους μόλυνσης, οι σκέψεις ακολουθούνται από μια εκτίμηση ή ερμηνεία σχετικά με το πιθανό νόημα της μόλυνσης: «θα το μεταδώσω στα παιδιά μου και θα είναι δικό μου λάθος αν αρρωστήσουν». Η εκτίμηση αυτή έχει ως αποτέλεσμα το άτομο να νιώσει ενόχληση και ανάγκη να ελέγξει (να πλυθεί) για να μειώσει την απειλή και κατά συνέπεια το άγχος του.

Ο συνδυασμός των λανθασμένων εκτιμήσεων και των προσπαθειών ελέγχου της κατάστασης είναι τα δύο κύρια συστατικά που κλιμακώνουν την κατάσταση, οδηγώντας τις σκέψεις να μετατραπούν σε ιδεοληψίες και καταναγκασμούς. Βραχυπρόθεσμα, οι καταναγκασμοί θα οδηγήσουν σε μείωση του άγχους ή της δυσφορίας που νιώθει το άτομο προσφέροντας την αίσθηση ελέγχου πάνω στις ιδεοληψίες. Όμως σε βάθος χρόνου, οι λανθασμένες εκτιμήσεις και οι στρατηγικές ελέγχου θα αυξήσουν τη σημαντικότητα της παρεισφρέουσας σκέψης (εικόνας ή παρόρμησης), προκαλώντας τη συχνότερη εμφάνισή της.

Φαύλος κύκλος ΙΔΨ

Πώς αντιμετωπίζεται;

Η Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία της ΙΔΨ στοχεύει στη μείωση των ιδεοληπτικών και καταναγκαστικών συμπτωμάτων. Αυτό πραγματοποιείται μέσω της αλλαγής των λανθασμένων εκτιμήσεων, πεποιθήσεων και στρατηγικών εξουδετέρωσης που εμπλέκονται στην αιτιολογία και στη διατήρηση των ιδεοληψιών/καταναγκασμών.

Στα άτομα με ήπιες ή μέτριες δυσκολίες στην καθημερινή λειτουργικότητά τους η έρευνα έχει δείξει ότι η ΓΣΘ είναι εξίσου αποτελεσματική με τη φαρμακοθεραπεία (σύμφωνα με τις οδηγίες του βρετανικού εθνικού συστήματος υγείας προτιμάται η ψυχοθεραπεία), ενώ σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν εκτεταμένα προβλήματα στη λειτουργικότητα, ο συνδυασμός ΓΣΘ και φαρμακοθεραπείας φέρει τα καλύτερα αποτελέσματα.