Αβεβαιότητα. Η βενζίνη του άγχους;

Τι είναι η αβεβαιότητα;

Η αβεβαιότητα είναι μια δυσάρεστη κατάσταση, αλλά η βεβαιότητα είναι μια παράλογη κατάσταση.

Η παραπάνω φράση αποδίδεται στο Γάλλο φιλόσοφο του 18^ου αιώνα, Βολταίρο. Αναδεικνύει τη διττή διάσταση της αβεβαιότητας: αφενός μία κατάσταση που επιφέρει αρνητικά συναισθήματα, αφετέρου κάτι αναπόφευκτο. Δηλαδή, είναι αναπόφευκτο να ζούμε στη θύελλα συναισθημάτων όπως το άγχος ή η ανησυχία, που συνοδεύουν την αβεβαιότητα;

Η αβεβαιότητα ορίζεται ως μία κατάσταση που δεν είναι εφικτό να προβλεφθεί με σιγουριά η εξέλιξη ή η κατάληξή της. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ανθρώπινη φύση, να προβλέπει, να προγραμματίζει και να ελέγχει τις καταστάσεις που πρόκειται να συμβούν. Να εξασφαλίσει δηλαδή την πορεία των γεγονότων. Το ανθρώπινο είδος, κατά την εξέλιξή του, ανέπτυξε ένα μέρος του εγκεφάλου του ακριβώς γι’ αυτό το λόγο: για να προβλέπει τα γεγονότα ώστε να προστατεύεται από μελλοντικούς κινδύνους. Αυτή αποτελεί και μία βασική διαφορά του από άλλους ζώντες οργανισμούς. Ως άνθρωποι είμαστε δηλαδή προγραμματισμένοι να προσπαθούμε να έχουμε τον έλεγχο των καταστάσεων!

Ποιες είναι οι συνέπειες της αβεβαιότητας;

Αφού λοιπόν είστε φτιαγμένοι για να ελέγχετε τις καταστάσεις, είναι απόλυτα λογικό να αντιδράτε και να βιώνετε συναισθήματα όπως το άγχος όταν βρισκόσαστε σε καταστάσεις, που βρίσκονται εκτός της δικής σας δυνατότητας ελέγχου. Όταν βιώνετε άγχος συμβαίνουν ταυτόχρονα δύο δυσλειτουργικές εκτιμήσεις:

• υπερεκτιμάτε τον επερχόμενο κίνδυνο
• υποεκτιμάτε τις δυνατότητές σας να αντεπεξέλθετε στον κίνδυνο

Στην προσπάθεια να ελεγχθούν τα συναισθήματα που προκαλεί η αβεβαιότητα, ένας από τους μηχανισμούς που χρησιμοποιούνται είναι η ανησυχία. Δηλαδή μία διαδικασία αρνητικών σκέψεων για διφορούμενα, απρόβλεπτα, πρωτόγνωρα μελλοντικά γεγονότα. Ανησυχείτε για να προλάβετε να μη συμβεί κάτι αρνητικό, για να είστε καλύτερα προετοιμασμένοι όταν αυτό συμβεί. Μπορεί να ανησυχείτε και για να «αποφύγετε» δυσάρεστες σκέψεις, συναισθήματα ή εικόνες, στρέφοντας την προσοχή σας σε μικρότερα προβλήματα ή σε απίθανα μελλοντικά σενάρια. Ενδεχομένως να υιοθετείτε δυσλειτουργικές συμπεριφορές, όπως η αποφυγή ή η αναβολή καταστάσεων ή αντιθέτως να τις ελέγχετε συχνά στην προσπάθειά σας να καθησυχάσετε το δυσφορικό σας συναίσθημα αποκτώντας με αυτό τον τρόπο μια ψευδή αίσθηση ελέγχου. Μία ακόμη προσπάθεια ελέγχου και μείωσης των αρνητικών συναισθημάτων μπορεί να είναι η τελειοθηρία: θέτετε υψηλά στάνταρντς και προσπαθείτε να τα επιτύχετε παρ’ όλες τις δυσάρεστες συνέπειες που βιώνετε στην προσπάθεια επίτευξής τους, ώστε να εξασφαλίσετε το θετικό αποτέλεσμα μειώνοντας με αυτό τον τρόπο την αβεβαιότητα.

Υπεραντίδραση στην αβεβαιότητα

Ωστόσο δεν αντιδρούν όλοι οι άνθρωποι δυσλειτουργικά στο αβέβαιο. Όπως λέμε, δεν έχουν όλοι την ίδια ανοχή στην αβεβαιότητα. Ορισμένοι την ανέχονται λειτουργώντας προσαρμοστικά, ενώ άλλοι αντιδρούν υπερβολικά σε καθετί που δεν είναι γνώριμο. Αυτή η μη ανοχή σε καθετί άγνωστο έχει χαρακτηριστεί σαν «αλλεργία στην αβεβαιότητα». Παρομοιάζεται δηλαδή με την αντίδραση του οργανισμού σε ένα αλλεργιογόνο ερέθισμα: όπως το σώμα αντιδρά υπερβολικά σε ελάχιστους κόκκους γύρης θεωρώντας τους μεγάλη απειλή για την επιβίωσή του, έτσι και ο εγκέφαλος αντιδρά με υπερβολικό τρόπο σε οποιαδήποτε κατάσταση δεν μπορεί να έχει σιγουριά για την έκβασή της. Υπάρχει δηλαδή μία τάση υπερβολής και καταστροφικής ερμηνείας των πληροφοριών, με συνέπεια να θέτεται το άτομο σε κατάσταση συναγερμού. Η «αλλεργία στην αβεβαιότητα» φαίνεται να σχετίζεται θετικά με προβλήματα όπως το γενικευμένο άγχος, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, η διαταραχή πανικού, η κοινωνική φοβία, αλλά και με διαταραχές διάθεσης.

Γίνεται να αποφύγετε την αβεβαιότητα;

Σκεφτείτε τον κόσμο γύρω σας. Τι μπορείτε να ελέγξετε;

• Γνωρίζετε με βεβαιότητα εάν θα συνεχιστεί η σχέση σας;
• Γνωρίζετε με βεβαιότητα ποια θα είναι η εργασία σας τα επόμενα 20 χρόνια;
• Γνωρίζετε με βεβαιότητα ποιο θα είναι το αποτέλεσμα της επένδυσης που κάνατε;
• Γνωρίζετε με βεβαιότητα τι βλάβη θα παρουσιάσει το αυτοκίνητό σας την επόμενη εβδομάδα;
• Γνωρίζετε με βεβαιότητα τι προβλήματα υγείας θα συμβούν σε εσάς ή τους γύρω σας σε 3 ή 4 μήνες;

Γεννηθήκατε και ζείτε σε έναν κόσμο αβέβαιο. Είστε φτιαγμένοι για να επιβιώνετε σε αυτόν το κόσμο. Η προσπάθεια ελέγχου των καταστάσεων και αποφυγής της αβεβαιότητας είναι μάταιη. Φέρει το αντίθετο αποτέλεσμα αυξάνοντας τα επίπεδα άγχους, οδηγώντας στην εξουθένωση, στην αποθάρρυνση ίσως και σε προβλήματα ψυχικής υγείας. Άρα το ερώτημα που τίθεται είναι:

Πώς μπορείτε να προσαρμοστείτε στην αβεβαιότητα;

• Δοκιμάστε να διαχωρίσετε εάν η ανησυχία αφορά πραγματικά προβλήματα ή είναι εστιασμένη σε υποθετικά: η ανησυχία μπορεί να αφορά πραγματικά προβλήματα: «πώς θα σταματήσει η διαρροή νερού;» (πραγματικό πρόβλημα αφού υπάρχει η διαρροή), ή υποθετικά: «τι θα γίνει εάν σπάσει ο σωλήνας του νερού;» (υποθετικό πρόβλημα αφού ο σωλήνας ακόμη δεν έχει σπάσει). Επικεντρωθείτε στα προβλήματα που έχουν άμεση λύση, ενώ για τα υπόλοιπα αναρωτηθείτε «σε τι με ωφελεί να ανησυχώ για κάτι που δεν μπορώ να διορθώσω;»
  
• Προσπαθήστε να αναβάλετε την ανησυχία: η ανησυχία είναι επίμονη. Όσες φορές προσπαθείτε να τη διώξετε εκείνη επιστρέφει δυναμικά. Αυτό που μπορείτε να δοκιμάσετε είναι η αναβολή της ενασχόλησής σας με την ανησυχία: καθορίστε 1-2 μισάωρα μέσα στην ημέρα στα οποία θα έχετε το δικαίωμα να ανησυχήσετε. Τις υπόλοιπες ώρες αναβάλετε την ενασχόληση με τις σκέψεις για αυτά τα μισάωρα που έχετε προκαθορίσει
• Επιχειρήστε την ενσυνειδητότητα: πρόκειται για μία τεχνική που βοηθά να μείνετε επικεντρωμένοι στο τώρα, αφήνοντας στην άκρη σκέψεις που αφορούν το παρελθόν ή το μέλλον. Μία απλή άσκηση ενσυνειδητότητας είναι η εστίαση στην κίνηση της αναπνοής σας ή των ήχων που ακούτε. Αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως «άγκυρα στο παρόν», ώστε να επιστρέψετε στην παρούσα στιγμή δίχως να ασχοληθείτε με τις ανησυχίες
  
• Διατηρήστε ισορροπία στη ζωή σας: η ικανοποίηση και η ευχαρίστηση στη ζωή μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Προσπαθήστε να εντάξετε στην καθημερινότητά σας πράγματα που σας χαλαρώνουν και σας διασκεδάζουν. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με τους δικούς σας ανθρώπους ή να ασχοληθείτε με κάποια δραστηριότητα που στο παρελθόν σας έδινε ικανοποίηση. Η σωματική άσκηση καθώς και η ισορροπημένη διατροφή μπορεί να γίνουν χρήσιμα εργαλεία στην προσαρμογή στο αβέβαιο
  

Καταλήγοντας, θα λέγαμε ότι η αβεβαιότητα δεν αποτελεί απαραίτητα τη βενζίνη που τροφοδοτεί το άγχος. Ο τρόπος που αντιλαμβάνεστε και εκτιμάτε τις καταστάσεις, που εν τέλη τις διαχειριζόσαστε μπορεί να είναι δυσλειτουργικός και να έχει ως συνέπεια το άγχος ή γενικότερα άλλα εμπόδια στη ζωή σας. Εμπόδια που αν παρατηρήσετε να επιμένουν και να σας δημιουργούν έκπτωση στη λειτουργικότητα ή έντονη δυσφορία στην καθημερινότητα, ίσως να ήταν χρήσιμο να αναζητήσετε βοήθεια από κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας.

πηγές: Μπράβου, Α., και συν. (2020). Ψυχική διαχείριση της επιδημίας Covid-19 στο γενικό πληθυσμό. Ιατρική σχολή ΕΚΠΑ. Borza L. (2017). Cognitive-behavioral therapy for generalized anxiety. Dialogues in clinical neuroscience. Boswell, J. F., και συν. (2013). Intolerance of uncertainty: a common factor in the treatment of emotional disorders. Journal of Clinical Psychology. Dugas, M., & Robichaud, M. (2007). Cognitive-behavioral treatment for generalized anxiety disorder: from science to practice. New York: Routledge. Gilbert, D. (2007). Αναζητώντας την ευτυχία. Αθήνα: Κάτοπτρο. greek-language.gr