Θυμός. Χρειάζεται να απαλλαγούμε;

Ο ρόλος του θυμού

Ο θυμός σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, ανήκει στα βασικά ανθρώπινα συναισθήματα. Αυτό σημαίνει ότι αφορά όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως ηλικίας και πολιτισμικού υπόβαθρου. Ο εξελικτικός του ρόλος είναι να προειδοποιήσει ενδεχόμενους εχθρούς ότι το άτομο μπορεί να γίνει επιθετικό, με σκοπό την απομάκρυνση των «εισβολέων». Θα λέγαμε ότι με βάση την έντασή του εκτείνεται από την ήπια ενόχληση έως την οργή. Πρόκειται για μία φυσιολογική απάντηση του οργανισμού σε καταστάσεις όπου αισθάνεται απειλή, ενώ σε γνωστικό επίπεδο συνοδεύεται από σκέψεις υποτίμησης ή αδικίας. Όσον αφορά τη συμπεριφορά που συνοδεύει το θυμό, ορισμένες φορές το άτομο μπορεί να χάσει την υπομονή του και να ενεργήσει επιθετικά ή ακόμη και βίαια. Σύμφωνα με έρευνες στο γενικό πληθυσμό, οι συχνότερες αντιδράσεις θυμού είναι οι φωνές με ποσοστό 43-58%, ενώ οι συμπεριφορές που σχετίζονται με σωματική βία εμφανίζονται σε ποσοστό 2-10%. Σε άτομα που αντιμετωπίζουν ήδη προβλήματα με την αντίδραση στο θυμό τους, τα ποσοστά αυτά ανεβαίνουν σε 74% και 22% αντίστοιχα.

Θυμός = Επιθετικότητα;

Ένα από τα συχνά λάθη που γίνονται είναι η σύγχυση μεταξύ θυμού και επιθετικότητας. Η επιθετικότητα είναι μία συμπεριφορά που έχει σκοπό να βλάψει το άλλο άτομο. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί να περιλαμβάνει: λεκτική κακοποίηση, απειλές ή άλλες βίαιες συμπεριφορές. Ο θυμός από την άλλη είναι ένα συναίσθημα, το οποίο δεν οδηγεί απαραίτητα στην επιθετική συμπεριφορά: μπορεί δηλαδή ένα άτομο να θυμώσει δίχως όμως να γίνει επιθετικό ή βίαιο.

Ένας ακόμη όρος που σχετίζεται με το θυμό και την επιθετικότητα είναι η εχθρότητα. Με τον όρο εχθρότητα γίνεται αναφορά σε στοιχεία της προσωπικότητας που εκφράζονται με εναντιωματικές συμπεριφορές, σε στάσεις που σχετίζονται με καχυποψία, μνησικακία ή πικρία και αξιολογήσεις που κινητοποιούν-πυροδοτούν την επιθετική συμπεριφορά. Αν ο θυμός είναι συναίσθημα και η επιθετικότητα είναι συμπεριφορά, η εχθρότητα είναι μία στάση που περιλαμβάνει τη δυσαρέσκεια για τους άλλους, την αρνητική τους αξιολόγηση και τη θέληση για «εκδίκηση».

Πότε ο θυμός γίνεται πρόβλημα;

Ο θυμός, όντας ένα από τα βασικά συναισθήματα, αποτελεί κομμάτι της ύπαρξης του ατόμου. Όταν όμως τα επεισόδια θυμού γίνονται συχνά ή έντονα μπορεί να αποτελέσουν πρόβλημα και να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής του. Για παράδειγμα, όταν ο θυμός είναι:

• πολύ συχνός και έντονος, συνοδεύεται από συνεχές στρες του οργανισμού, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε άλλα προβλήματα υγείας όπως υπέρταση, καρδιαγγειακά επεισόδια ή μειωμένη αποτελεσματικότητα του ανοσοποιητικού συστήματος
• εκφράζεται με μη λειτουργικό τρόπο ή όταν φτάνει στα άκρα οδηγώντας σε επεισόδια βίας, μπορεί επιφέρει αρνητικές συνέπειες για το ίδιο το άτομο: φυλάκιση, απώλεια ή απομάκρυνση από αγαπημένα πρόσωπα/συναδέλφους/φίλους, συναισθήματα ενοχής, ντροπής ή θλίψης

«Πλεονεκτήματα» θυμού

Αρχικά, μπορεί η μη λειτουργική έκφραση του θυμού (που συνοδεύεται από επιθετικότητα) να φαίνεται ότι έχει πλεονεκτήματα αφού πετυχαίνει ορισμένους στόχους, όπως:

• η χειραγώγηση και ο έλεγχος του άλλου, διαμέσου της επιθετικής συμπεριφοράς ή των απειλών
• η αποφόρτιση της έντασης: το άτομο μπορεί να αισθάνεται ανακουφισμένο μετά το επεισόδιο θυμού, αλλά όλοι οι υπόλοιποι έχουν δυσάρεστα συναισθήματα

Σε βάθος χρόνου τα αρχικά «πλεονεκτήματα» οδηγούν σε αρνητικές συνέπειες, οι οποίες μπορεί να έχουν πολύ σοβαρό αντίκτυπο. Για παράδειγμα, σκεφτείτε έναν πατέρα που μέσω του θυμού του (τόνος φωνής, απειλές κ.ά.) προσπαθεί να επιβληθεί στα παιδιά του στο θέμα του διαβάσματος. Η συμπεριφορά αυτή μπορεί βραχυπρόθεσμα να επιτύχει το στόχο της, όμως μακροπρόθεσμα θα έχει σαν αποτέλεσμα τα παιδιά να μάθουν να φοβούνται τον πατέρα τους, μεγαλώνοντας να μην τον θέλουν και να γίνουν συναισθηματικά αποστασιοποιημένα από εκείνον. Ενδεχομένως στην ενήλικη ζωή τους να αποφεύγουν να έχουν επαφές μαζί του ή ακόμη να αρνούνται να τον δουν.

Μύθοι που αφορούν το θυμό

1. Ο θυμός είναι κληρονομικός και συνοδεύεται από συμπεριφορές που δεν μπορούν να αλλάξουν.
   Αλήθεια: η έκφραση του θυμού είναι εκμαθημένη συμπεριφορά κυρίως μέσω παρατήρησης των άλλων. Νέοι, περισσότερο αποτελεσματικοί τρόποι έκφρασής του μπορεί να γίνουν αντικείμενο μάθησης
2. Ο θυμός αυτόματα οδηγεί στην επιθετικότητα αφού ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος έκφρασής του είναι η επιθετική συμπεριφορά (πχ. φωνές, απειλές).
   Αλήθεια: ο θυμός δεν οδηγεί απαραίτητα στην επιθετικότητα. Υπάρχουν τεχνικές ώστε να υιοθετείται διαφορετική αντίδραση όταν το άτομο θυμώνει
3. Το άτομο πρέπει να είναι επιθετικό για να πετύχει αυτό που θέλει.
   Αλήθεια: συχνά τα άτομα μπερδεύουν την επιθετική με τη διεκδικητική συμπεριφορά. Η επιθετική συμπεριφορά έχει ως σκοπό την κυριαρχία, τον εκφοβισμό με σκοπό τη «νίκη» με οποιοδήποτε κόστος. Αντίθετα, ο στόχος της διεκδικητικότητας είναι η έκφραση των συναισθημάτων θυμού με τον κατάλληλο τρόπο ώστε να γίνουν σεβαστά από τους άλλους
4. Το ξέσπασμα του θυμού είναι πάντα θεμιτό αφού ανακουφίζει.
   Αλήθεια: η έρευνα δείχνει ότι το ξέσπασμα του θυμού (πχ. φωνές) έχει ως μοναδικό αποτέλεσμα να βελτιώνει τις ικανότητες του ατόμου σε αυτού του είδους την αντίδραση, ευοδώνοντας την επανεμφάνιση ανάλογης συμπεριφοράς στο μέλλον

Αλλάζοντας τις αντιδράσεις που σχετίζονται με το θυμό

Αφού ο θυμός είναι μέρος της ζωής και τελικά δε γίνεται και δε χρειάζεται να απαλλαγεί κανείς από αυτόν, εκείνο που θα ήταν χρήσιμο να αλλάξει είναι ο τρόπος που διαχειρίζεται το άτομο τις καταστάσεις που οδηγούν σε εκρήξεις θυμού και την αντίδρασή του σε αυτές. Το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση είναι,

• ο εντοπισμός του θυμού: για να μπορέσει το άτομο να ελέγξει τις αντιδράσεις του, είναι απαραίτητο να παρατηρήσει τα γεγονότα, τις καταστάσεις και τις συμπεριφορές που πυροδοτούν τα επεισόδια θυμού. Οι ενδείξεις που μπορεί να βοηθήσουν στον εντοπισμό του θυμού σε αρχικό στάδιο πριν την κορύφωσή του, μπορεί να είναι σωματικές (πχ. ταχυκαρδία, βάρος στο στήθος), συμπεριφορικές (πχ. σφίξιμο χεριών, κλείσιμο με δύναμη της πόρτας ή ένταση της φωνής), συναισθηματικές (άλλα συναισθήματα που συμβαίνουν ταυτόχρονα με το θυμό, πχ. φόβος, ενοχές, ταπείνωση, ζήλια), γνωστικές (όταν οι άνθρωποι θυμώνουν μπορεί να ερμηνεύσουν τα γεγονότα με διαστρεβλωμένο τρόπο, πχ. το σχόλιο ενός φίλου μπορεί να ερμηνευτεί ως κριτική ή ορισμένες πράξεις άλλων ανθρώπων να τις δει ως ταπεινωτικές)Στη συνέχεια θα χρειαστεί να υιοθετήσει,
• στρατηγικές ελέγχου του θυμού: τέτοιες στρατηγικές θα βοηθήσουν να αποφευχθεί η κλιμάκωση τις έντασης του θυμού, όπου ενδεχομένως να έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια ελέγχου. Με αυτό τον τρόπο το άτομο θα κληθεί να διαχειριστεί ένα ήπιο επεισόδιο θυμού, αποφεύγοντας τις δυσάρεστες συνέπειες ενός «ξεσπάσματος». Για το σκοπό αυτό το άτομο χρειάζεται να κινηθεί σε δύο κατευθύνσεις: η μία παρέμβαση γίνεται τη στιγμή που νιώθει θυμό (timeout, ασκήσεις αναπνοής, σταμάτημα σκέψης), η άλλη αφορά την πρόληψη τέτοιων επεισοδίων (αναδόμηση δυσλειτουργικών πεποιθήσεων που τροφοδοτούν το θυμό)

Συμπερασματικά

Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα σαν τα υπόλοιπα. Τα συναισθήματα είναι δομές σκέψεων και αισθήσεων, οι οποίες προετοιμάζουν και κινητοποιούν το άτομο για μία πράξη ως αντίδραση στις αλλαγές του περιβάλλοντός του. Η μεγάλη έντασή του, η συχνή εμφάνισή του και η μη λειτουργική συμπεριφορά που ορισμένες φορές τον συνοδεύει (πχ. λεκτική ή σωματική βία), αποτελούν ενδείξεις ότι χρειάζεται να βρεθεί ένας διαφορετικός τρόπος διαχείρισής του.

​
πηγές: Reilly PM, Shopshire MS (2002) Anger management for substance abuse and mental health clients. DiGiuseppe R, Tafrate RC (2007) Understanding anger disorders