Η «τυραννία» των πεποιθήσεων

Πώς δημιουργούνται οι πεποιθήσεις;

Οι άνθρωποι από την αρχή της ζωής τους προσπαθούν να κατανοήσουν το περιβάλλον τους. Για να συμβεί αυτό είναι απαραίτητο να οργανώσουν την εμπειρία τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να λειτουργήσουν προσαρμοστικά. Η αλληλεπίδραση με τον κόσμο και τους άλλους ανθρώπους οδηγούν σε συγκεκριμένες αντιλήψεις ή μαθήσεις, τις πεποιθήσεις. Ξεκινώντας λοιπόν από την παιδική ηλικία, οι άνθρωποι αναπτύσσουν συγκεκριμένες πεποιθήσεις για τους εαυτούς τους, για τους άλλους ανθρώπους και για τον κόσμο, προκειμένου να λειτουργήσουν μέσα στο πλαίσιο που ζουν.

Οι πεποιθήσεις έχουν τη βάση τους στις εμπειρίες μας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι συμπεράσματα που βασίστηκαν σε ό,τι μας έχει συμβεί. Πηγές για τη δημιουργία τους μπορεί να είναι η άμεση εμπειρία, η παρατήρηση, τα ΜΜΕ, ό,τι ακούγαμε να λένε οι άνθρωποι γύρω μας ή ότι βλέπαμε να κάνουν.

Πώς όμως αυτά τα παρελθοντικά γεγονότα συνεχίζουν να επιδρούν στο παρόν μας;

Διαφορετικά είδη πεποιθήσεων

«Συμπεράσματα» (πυρηνικές πεποιθήσεις)

Όπως οι άνθρωποι μεγαλώνουν, «κουβαλούν» τις φωνές των σημαντικών ανθρώπων της ζωής τους. Οι φωνές αυτές δεν είναι απαραίτητο να είναι οι γονείς, αφού μπορεί να υπάρχουν και άλλα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του καθενός: παππούδες, αδέλφια, δάσκαλοι, φίλοι, συμμαθητές. Μπορεί για παράδειγμα να κριτικάρουμε τον εαυτό μας όπως έκαναν και αυτοί, να αποκαλούμε τον εαυτό μας με ανάλογα επίθετα που μας αποκαλούσαν εκείνοι, να κάνουμε τις ίδιες συγκρίσεις με τα οποία θα έπρεπε να μοιάζουμε. Δηλαδή, οι πεποιθήσεις που έχουμε για τον εαυτό μας στο παρόν, συχνά αντικατοπτρίζουν άμεσα τα μηνύματα που λαμβάναμε ως παιδιά. Μαζί με αυτό μπορεί να αναβιώνουμε συναισθήματα, σωματικές αντιδράσεις ή να βλέπουμε εικόνες που βιώναμε τότε.

Τα βιώματα που προαναφέρθηκαν δημιουργούν το υπόβαθρο για να καταλήξουμε σε «Συμπεράσματα» σχετικά με τον εαυτό μας ή τους άλλους. Τα «Συμπεράσματα» αυτά είναι άκαμπτα, υπεργενικευμένα και τα θεωρούμε ως απόλυτα αληθή. Τέτοιου είδους «Συμπεράσματα» μπορεί να είναι: «Είμαι κακός», «Είμαι ανεπαρκής» κ.ά.

«Κανόνες ζωής» (ενδιάμεσες πεποιθήσεις)

Ακόμη κι αν έχουμε καταλήξει σε δυσλειτουργικά υπεργενικευμένα «συμπεράσματα» για τον εαυτό  μας, χρειάζεται να συνεχίσουμε να λειτουργούμε στη ζωή μας. Οι «Κανόνες ζωής» μάς βοηθούν ακριβώς σε αυτό. Επιτρέπουν να νιώθουμε σχετικά άνετα με τον εαυτό μας, όσο ακολουθούμε αυτούς τους κανόνες. Ο ρόλος τους είναι να κάνουν δυνατή τη λειτουργία του ατόμου, περισσότερο ή λιγότερο, αποτελεσματική παρ’ όλη την ύπαρξη των επώδυνων «Συμπερασμάτων». Ωστόσο, παρότι ουσιαστικά δημιουργούνται για να διαχειριστούμε τα «Συμπεράσματα», βοηθούν στη διατήρησή τους! Για να γίνει περισσότερο κατανοητό θα χρησιμοποιήσουμε το παράδειγμα της Βίκυς:

Η Βίκυ στην προσπάθειά της να διαχειριστεί όσο περισσότερο ανώδυνα γίνεται το «Συμπέρασμά» της, έχει θέσει υψηλά πρότυπα. Ο φόβος της αποτυχίας και της κριτικής που τη διακατέχει, την κινητοποιεί να αποδίδει διαρκώς σε υψηλό επίπεδο, επιτρέποντάς της να έχει σημαντική επιτυχία στην επαγγελματική της ζωή.

Η προσέγγιση αυτή όμως, έχει τίμημα: οι «Κανόνες ζωής» δημιουργούν μία αυξανόμενη πίεση, βάζοντας εμπόδια στη χαλάρωση και στην απόλαυση των επιτυχιών της. Κάθε φορά που επιτυγχάνει ένα στόχο αναζητά τον επόμενο, δίχως να στέκεται και να απολαμβάνει ό,τι ήδη κατέκτησε, ζώντας διαρκώς σε πίεση. Επιπρόσθετα, η ανάγκη της για απόδοση και επιβεβαίωση έχει θέσει τη δουλειά ως προτεραιότητα της ζωής της, με κόστος για τις προσωπικές της σχέσεις, περιορίζοντας παράλληλα τον ελεύθερο χρόνο της.

Μπορούμε να απαλλαγούμε από την «τυραννία» των πεποιθήσεων;

Η Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία βασίζεται στην ιδέα ότι οι πεποιθήσεις για τον εαυτό, τους άλλους και τον κόσμο είναι αποτέλεσμα μάθησης. Αναλογικά λοιπόν, μπορούν να «ξεμαθευτούν» οι δυσλειτουργικές πεποιθήσεις. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας το άτομο μαθαίνει να αξιολογεί με περισσότερο ρεαλιστικούς όρους τα δεδομένα που βιώνει. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αντικατάσταση των γενικευμένων, άκαμπτων, παλιών πεποιθήσεων, με νέες περισσότερο λειτουργικές και ρεαλιστικές.

Είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι οι πεποιθήσεις μας είναι απόψεις και όχι δεδομένα! Είναι δηλαδή σκέψεις που νομίζουμε ότι ισχύουν. Προκειμένου να τις υιοθετήσουμε, θα ήταν χρήσιμο να τις αξιολογήσουμε με ρεαλιστικά κριτήρια.

πηγές: Fennell MJV (1999) Overcoming low self-esteem, Beck J (2011) Cognitive Therapy Basics and beyond 2^nd Ed